"ترویج علم" در پاندمی کرونا و خدمت به نظام سلامت

پاندمی کرونا و شرایط ویژه‌ای که جهان در بیش از یک سال اخیر با آن مواجه است بازار مدعیان شبه علم را با چنان رونقی روبرو کرد که سازمان بهداشت جهانی اعلام کرد همزمان با مبارزه با پاندمی کرونا در حال مقابله با یک اپیدمی اطلاعاتی(اینفودمیا) نیز هستیم. در ایران نیز طی یک سال گذشته بخشی از فعالیت‌های ترویج علم به مقابله با شبه‌علم معطوف شد.

به گزارش آبا به نقل از ایسنا، سال ۱۳۹۹ با شیوع گسترده کرونا در سطح کشور آغاز شد. همزمان با این شیوع و نگرانی مردم از ابتلا به این بیماری، موجی از اطلاعات درست و غلط در شبکه‌های اجتماعی و حتی صداوسیما در خصوص پیشگیری از ابتلا به کرونا یا درمان آن گسترش یافت. همزمان با دست به دست شدن پیام‌هایی با محتوای نوشیدن ادرار شتر یا استعمال روغن بنفشه یا افزایش سطح ایمنی بدن با خوردن سیر و زنجبیل، شخصیت‌های علمی نیز با انجام مصاحبه‌هایی در رد این ادعاها سخن گفتند و نهادهایی همچون انجمن ترویج علم، موسسه ملی تحقیقات سلامت، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و کرسی ترویج علم یونسکو تلاش کردند با روش‌های گوناگون اطلاعات علمی صحیح را به مردم منتقل کنند.

انجمن ترویج علم ایران که در آستانه‌ی بیست سالگی است در طول سالی که گذشت با برگزاری نشست‌های ترویجی تلاش کرد گام‌هایی در راستای مبارزه با شبه علم بردارد. نشست‌های علمی این انجمن ابتدا در عصرهای یکشنبه که به «یکشنبه‌های ترویجی» معروف است برگزار می‌شد و به مرور موضوع تعداد بیشتری از آن‌ها به کووید-۱۹ و مقابله با آن اختصاص یافت.

«کرونا و بحران همیشگی رسانه‌های ایران»، «دانش و فناوری‌های نوین در حوزه دارو و واکسن در خدمت و همراه جامعه»، «تجربه زیسته با کرونا»، «کرونا و استرس»، «طولانی شدن پاندمی کرونا چگونه سلامت روانی ما را به خطر انداخته؟» و «آن چه درباره واکسن کرونا می‌خواهید بدانید» عنوان برخی از نشست‌های برگزار شده توسط انجمن ترویج علم است.

مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور هم تا پیش از تغییرات ایجاد شده در این مجموعه، نشستی با حضور رئیس وقت این مرکز، دکتر وحید احمدی و دکتر رضا منصوری، استاد دانشگاه صنعتی شریف برگزار کرد که در آن نقش جامعه علمی در تمایز علم از شبه علم تشریح شد. وحید احمدی در این نشست بیان کرد که ما در بحران کرونا دیدیم که مردم دچار بحران سواد علمی و رفتار علمی شدند و مشاهده کردیم گروه‌هایی که ما برای آن‌ها نقشی قائل نبودیم در این حوزه نقش‌آفرینی کردند و ما خسارت‌های زیادی از این دخالت دیدیم. او همچنین اعلام کرد که بحران کرونا مشخص کرد که مردم ارتباط علمی با ارکان علمی کشور ندارند.

موسسه ملی تحقیقات سلامت نیز که تا پیش از شیوع کرونا نامش در رسانه‌ها دیده نمی‌شد، از اولین روزهای شیوع این بیماری به سوالات رایج مردم در خصوص پیشگیری از ابتلا به کرونا و درمان آن پاسخ‌های کوتاهی با توجه به تحقیقات انجام شده در سراسر دنیا منتشر کرد.

این موسسه که وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تهران است، در وب‌سایت خود بخشی با عنوان «نظام پاسخ سریع به سوالات کووید-۱۹» ایجاد کرده است. بر اساس اعلام این نهاد، در ابتدا موسسه ملی تحقیقات سلامت مطالبی را در پاسخ به سوالات مهم درباره کرونا منتشر می‌کرد، اما بعدتر یک نظام دریافت سوال از سوی وزارت بهداشت در موسسه مستقر شد که سیاستگذاران ارشد و مدیران وزارت بهداشت سوالات مربوط به کووید-۱۹ را از طریق معاونت تحقیقات و فناوری این وزارتخانه جهت پاسخگویی به این موسسه ارسال می‌کنند.

پس از ارسال سوالات به موسسه، تیمی که متشکل از اعضای ثابت موسسه و تیم مشاوری از خارج از این سازمان است، طی حداکثر پنج روز سوال را بررسی کرده و پاسخ مناسب را جهت تصمیم‌سازی به وزارت بهداشت ارسال می‌کنند.

از جمله این سوالات می‌توان به میزان تاثیر تجمعات مذهبی در انتشار کووید-۱۹، واریانت‌ها و جهش‌های مهم ویروس عامل کرونا و همچنین تاثیر حضور در سال‌های ورزشی و سینماها و اماکن مشابه بر ابتلا به کرونا اشاره کرد.

سوالاتی که این موسسه در ابتدای شیوع کرونا به آن‌ها پاسخ می‌داد در حال حاضر در ۱۴ سری در وب‌سایت این نهاد قابل مشاهده است. موضوعاتی همچون غذاهایی که باعث تقویت سیستم ایمنی می‌شوند، تاثیر انجماد بر از بین رفتن کرونا و دیگر مواردی که در روزهای ابتدایی شایعات مربوط به آن‌ها میان مردم دست به دست می‌شد در میان سوالات پاسخ داده شده، دیده می‌شود.

کرسی یونسکو در ترویج علم نیز در میانه‌ی انتشار گسترده مطالب شبه‌علمی در میان مردم پویشی را آغاز کرد تا چهره‌های علمی درباره اهمیت مقابله با شبه علم بنویسند. کرسی یونسکو در ترویج علم در توضیح پویش #علمی-شو نوشته است: «این پویش به منظور مقابله با شبه علم، اخبار غیرعلمی و باورهای غلطی که این روزها پیرامون کرونا ویروس جدید در جامعه منتشر شده، راه‌اندازی شده است.»

در اطلاعیه‌ای که برای پیوستن به این پویش منتشر شده، آمده است: «کرسی یونسکو در ترویج علم از همه علاقه‌مندان به مباحث علمی درست، دعوت می‌کند با تولید و ارسال پیام‌های کوتاه صوتی، تصویری و متنی، در راستای جایگزینی اندیشه و رفتار صحیح علمی در جامعه به جای هراس از این بحران، این پویش را یاری کنند.»

شخصیت‌های علمی نیز در دوران شیوع کرونا تلاش کردند از طریق رسانه‌های جمعی صدای خود را به گوش مردم برسانند و مانع از آن شوند که ادعاهایی که پایه‌ی علمی ندارند هزینه‌ای مضاعف بر مقابله با کرونا بر دوش جامعه بگذارد. در همین راستا، از مسئولان وزارت بهداشت تا استادان دانشگاه‌های علوم پزشکی و محققان حوزه سلامت مروجان اطلاعات علمی برای مقابله با کرونا شدند. محمد پویا یکی از این افراد است. او که عضو هیئت علمی انستیتو پاستور است، می‌گوید: مسلما در شرایط بحرانی مانند جهان‌گیری بیماری‌ای همچون کووید-۱۹، رسالت همرسانش دانش یا ترویج علم متفاوت‌تر می‌شود، زیرا با بیماری‌ای روبه‌رو هستیم که کل جامعه درگیر آن است و این انتقال دانش مخصوصا درباره‌ آن بیماری خاص باید برای همه‌ مردم قابل‌فهم و در دسترس باشد، بنابراین در این مورد، هم وظایف دانش‌رسانان و مروجان علم سنگین‌تر می‌شود و هم گستره‌ مخاطبان بیشتر.

شیوع کرونا و التهابی که در روزهای ابتدایی گسترش آن با انتشار اطلاعات شبه‌علمی در جامعه پدید آمد زنگ خطری برای مسئولان است تا بیش از پیش به ترویج علم بپردازند و اهمیت آن را درک کنند. پرداختن به ترویج علم و مقابله با اطلاعات شبه علمی صرفا با تکذیب خبرهای بی‌پایه و اساس پس از همه‌گیر شدن آن میسر نمی‌شود. مروجان علم معتقدند آموزش تفکر انتقادی و سواد رسانه‌ای از سنین کم می‌تواند در مقابله با گسترش شبه علم تاثیر قابل توجهی بگذارد.